Bartın maden patlaması: Grizu patlaması nedir, önlenebilir mi?

Merve KaraKaşka, BBC Türkçe

Getty Images Amasra’da maden ocağı patladıktan sonra bölge tozlar altında kaldı.

Bartın Amasra’da 41 madencinin hayatını kaybettiği kazayla ilgili incelemeler sürüyor. Şimdi kesin sebebi açıklanmamış olsa da patlamaya grizu patlamasının neden olduğu iddia ediliyor. Pekala grizu patlaması nedir, önlenmesi kömür madenciliğini güvenili hale getirebilir mi?

Amasra’daki patlamayla ilgili soruşturma hâlâ sürüyor lakin olaydan sonra açıklama yapan Güç ve Doğal Kaynaklar Bakanı Fatih Dönmez, birinci değerlendirmelere nazaran madende grizu patlamasının gerçekleştiğini söylemişti.

Grizu patlamaları Türkiye’de en fazla can kaybına sebep olan maden kazası çeşidi.

2014’te 301 maden personelinin vefatıyla sonuçlanan Soma faciasının grizu patlaması ve karbonmonoksit gazı zehirlenmesinden kaynaklandığı açıklanmıştı.

2010 yılından bu yana maden kazalarındaki ölümlerin yaklaşık yüzde 70’i grizu patlamaları nedeniyle gerçekleşti.

Grizu, resmi olarak hava ve metan gazının karışımı olarak tanım ediliyor.

Kömürün uzun yıllar süren oluşumu, yani kömürleşme sırasında büyük ölçülerde gaz oluşuyor ve bunun değerli bir kısmı kömür ve kayalar içinde depolanıyor.

Depolanan gazın yüzde 90-95’i metandan oluşuyor.

Kömür madenciliği, depolanan gazın basınç istikrarını bozuyor.

Gözenek ve çatlaklarında biriken metan gazının maden ocağına yayılması patlama, yangın ve boğulma üzere farklı felaketlerle sonuçlanabiliyor.

Bazı durumlarda büyük hacimde metan gazı, kömür tozuyla birlikte birdenbire ortama püskürebiliyor. Bu, yerlatındaki maden ocaklarının yüzleştiği en değerli risklerden biri olarak görülüyor.

Bu üzere risklerin bertaraf edilmesi için kömür cevherinin bulunduğu damarlara makul aralıklarla farklı açılardan sondajlar yapılıyor.

Sondaj, bu gazların denetimli bir halde çıkarılmasını ve mümkün felaketlerin önlenmesini sağlıyor.

Grizu patlaması nedir?

Grizunun maden ocaklarında patlamaya neden olması, birtakım şartların oluşmasıyla meydana geliyor.

Bunun için metan gazı yoğunluğunun yüzde 5 ila 15 ortasında olması gerekiyor. Yani ortamda metan gazı yoğunluğunun yüzde 5’in altında ya da yüzde 15’in üzerinde olması, patlamaya neden olmuyor.

Uygun şartlarda bu patlayıcı aralıkta rastgele bir ateşleyicinin varlığı, büyük bir patlama için pimi çekebiliyor. Kömür tozlarının varlığında yangın nerdeyse kaçınılmaz oluyor.

BBC Türkçe‘ye konuşan ve maden mühendisliği alanında akademisyen Dr. Caner Zanbak, ateşleyiciyle ilgili, “Rayların üzerine düşen bir çekiç ya da elektrik çizgilerine kadar” farklı olaslıklar üzerinde durulabileceğini lakin kesin nedenin incelemeler tamamlanmadan bilinemeyeceğini söylüyor.

Emekli maden emekçisi Ahmet Öztürk, bu kazanların önlenmesi için Türkiye Taşkömürü Kurumu’nun (TTK) tüm madenlerinde erken ikaz sistemleri kullanıldığını söylüyor.

Bu sistemlerle maden içinde belirlenen noktalara sensörler yerleştiriliyor. Nizamlı okumalar yerüstü istasyonlardaki bilgisayarlardan takip ediliyor.

Buna ek olarak maden ocağındaki birtakım teknik çalışanlar taşıdıkları portatif aygıtlarla, riskli görülen noktalar dahil olmak üzere muhakkak noktalarda ölçüm yapıyor.

Gruplar halinde çalışan maden çalışanlarının de ortamdaki kıymetleri ölçen sesli ve ışıklı aygıtları bulunuyor.

BBC Türkçe‘ye konuşan Öztürk, bu aygıtlara “vak vak” dendiğini ve “ötmeye başladıklarında ortam olağana dönenen kadar susmadıklarını” söylüyor.

Sensörlerin ortam bedellerini gerçek okumasını sağlamak içinse belli aralıklarla kalibrosyonunun yapılması gerekiyor.

Öztürk, “Bütün bu tedbir sistemlerine karşın bir patlama sözkonusu ise akıl almaz bir ihmaller silsilesinden kelam etmek gerekir.” diyor.

Risk neden arttı?

Getty Images

Türkiye’de madenlerin metan gazı risklerini inceleyen akademik araştırmalar, yüzeye yakın kömür damarlarının tükenmesi nedeniyle üretimin daha derinlere indiğini söylüyor.

Derinlere indikçe metan gazının sebep olduğu riskler de artıyor.

İstanbul Teknik Üniversitesi Maden Mühendisliği kısmı tarafından yürütülen bir araştırmaya nazaran bu durum kaza sayılarının artmasında bir etken.

Amasra’daki maden Zonguldak Kömür Havzası içinde yer alıyor. Ve bu bölgede metan gazıyla ilgili problemler uzun müddettir devam ediyor.

Buna rağmen havzadaki işletilebilir kömür damarlarının gaz riskiyle ilgili pratik çalışmalar yok denecek kadar az.

TTK Kozlu madenini inceleyen 2015 tarihli bir başka bilimsel araştırma, “TTK Kozlu Müessesesi’ne bağlı ocaklar her ne kadar sensörlerle donatılmış da olsa ve merkezi gaz izleme sistemi ile daima olarak izlense de; uygulamada sorunlar olduğunu” söylüyor.

Araştırmacılar, Türkiye’deki iş güvenliği mevzuatunda merkezi gaz izleme sistemlerinde kullanılan sensörlerin ocak içerisindeki yerlerinin daha net tanım edilmesi gerektiğini söylüyor ve gelişmiş ülkelerde ölçümlerin yapılacağı yerler ve izleme enstrümanlarının ocak içerisindeki yerlerinin net olarak tanım edildiği söyleniyor.

Bunlara ek olarak sendikalaşma oranının düşmesi de personel güvenliği için risk oluşturuyor.

Avrupa İklim Hareket ağı raporuna nazaran Türkiye’de 2003-2009 yılları ortasında madencilik iş kolunda çalışan personellerin ortalama yüzde 67’si sendikalara üye iken 2013-2020 yılları ortasında sendikalılık ortalaması yüzde 19’a geriledi.

30 yıldan uzun Zonguldak’ta Kozlu madeninde çalıştıktan sonra bundan yaklaşık 8 sene evvel emekli olan maden çalışanı Ahmet Öztürk’e nazaran, Türkiye’de grizu patlamalarının bu kadar sık yaşanmasında değerli bir etken işe alımlarda “liyakattan çok partizanlığın tesirli olması.”

“Çalıştığım ocağa bugün geri dönsem idare kademelerinde beni tanıyan kimseyi bulamam.

“Bu da üretim kültürünün, kurum kültürünün, iş bilgisinin jenerasyondan nesle transferini engelliyor. Kurum 150 yıldan uzun müddettir üretim yapan belleksiz bir kurum haline geliyor.”

Kömür madenleri büsbütün ‘güvenilir’ hale gelebilir mi?

Getty Images TEMA’ya nazaran özel doğal alan olarak sınıflandırılan Amasra Kıyıları’nın yüzde 86’sı madenlere ruhsatlı.

Dünya üzerinde kömür madenlerinin personel sıhhati ve güvenliği açısından büsbütün inançlı görüldüğü bir yer yok.

Kömür madenlerini metan gazından büsbütün izole etmek de mümkün değil.

Bu durum yalnızca yeraltında değil, dünyanın çabucak her yerinde hayatı tehdit ediyor.

Global Energy Monitor’ın Mart ayında yayımladığı bir rapor dünya genelinde kömür madenciliğinden kaynaklanan metan salımlarının petrolü ve gazı geride bıraktığını bulmuştu.

Buna nazaran kömür madenciliği yılda 52 milyon ton metan salımına neden olurken petrol sanayisi için bu sayı 39 milyon ton, gaz sanayisi için 45 milyon ton.

Metan, karbondioksitin bilakis atmosferde kısa bir mühlet kalıyor lakin global ısınmada CO2’den katbekat daha tesirli bir gaz.

BBC Türkçe‘ye konuşan Avrupa İklim Aksiyon Ağı Türkiye İklim ve Güç Siyasetleri Koordinatörü Meltem Katısöz, kömürün “geriye giden bir sektör” olduğunu söylüyor.

Ağın kömürün istihdama tesirini bahis alan raporuna nazaran, bölümde 2008-2019 ortasında iş yeri sayısı azalırken iş kazası sayısı yüzde 57 arttı.

İş kazaları nedeniyle istihdam başına iş göremezlik mühleti, toplam hastalık olay sayısı ve hastalık nedeniyle süreksiz iş göremezlik müddetinde de artış oldu.

Katısöz, “Kömür madenciliğindeki bu kadar iş cinayetine karşın ne iş sıhhati güvenliği koşulları düzgünleşti ne de nitelikli istihdam yaratma özelliği var.” diyor ve ekliyor:

“Kadınlara istihdam imkanı sağlamayan, örgütlülüğün gitgide azaldığı bu dal ne bulunduğu mahallî ekonomilere ne de ulusal iktisada yarar sağlıyor.

“Zaman, kömürü nasıl iyileştireceğimizi değil, beşere yaraşır şartlar altında yeşil iktisatta iş imkanlarını nasıl sağlayacağımızı konuşma vakti.”